Oficjalny portal Wojewódzkiego Urządu Ochrony Zabytków w Łodzi

Zabytkiem jest każda nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

Wartość historyczna obiektu odnosi się nie tylko do czasu powstania, ale także wydarzeń i osób związanych z zabytkiem. Wynika ona z faktu bycia świadectwem minionej epoki, związku z wydarzeniami i postaciami historycznymi. Wobec braku cezury czasowej we współczesnej doktrynie konserwatorskiej zabytkami mogą być zarówno pozostałości prehistorycznej działalności człowieka, obiekty pochodzące z czasów starożytnych, średniowiecznych, nowożytnych, z dziewiętnastego wieku oraz czasów współczesnych np. zrealizowane w okresie socrealizmu.

Wartość naukowa zabytku – to wartość samego obiektu, jako dokumentu epoki w której powstał oraz późniejszych nawarstwień historycznych. Może on stanowić przedmiot badań naukowych, być źródłem informacji o kulturze materialnej, rozwiązaniach technicznych i materiałowych stosowanych w minionych epokach oraz postępu cywilizacyjnego. Pozwala na prowadzenie studiów porównawczych i krytycznych.

Wartość artystyczna zabytku będąca efektem kunsztu jego twórcy, tkwi w oryginalności rozwiązań, unikatowości a przede wszystkim pięknie formy dostarczającej doznań estetycznych.

O zabytkowości danego obiektu nie przesądza zatem jego wiek (np. utarte w powszechnej świadomości 100 lat jako cezura czasowa automatycznie przesądzająca że mamy do czynienia z zabytkiem), ani jego stan – za zabytek mogą być uznane także ruiny dawnej zabudowy, jeżeli wykazują określone cechy i właściwości.

W świetle regulacji prawnych o tym, czy mamy do czynienia z zabytkiem, decydują cechy obiektu (przedmiotu) i jego właściwości, nie zaś rozstrzygnięcie administracyjne (wpis do rejestru zabytków, ujęcie w ewidencji zabytków).

Każdy zabytek podlega ochronie – odpowiedzialność za jego zdewastowanie bądź zniszczenie nie jest uzależniona od tego, czy był on wpisany do rejestru / ewidencji zabytków, czy też nie.

Prawne formy ochrony zabytków

Umieszczanie obiektu na liście zabytków chronionych ma w Polsce swoją ponad stuletnią tradycję. W roku 1918 był to inwentarz zabytków sztuki i kultury, a od roku 1928 wprowadzono pojęcie rejestru zabytków. Ta forma ochrony funkcjonuje do dziś.

Obecnie w art. 7 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2024 poz. 1292) wskazano następujące formami ochrony zabytków:

1) wpis do rejestru zabytków;
1a) wpis na Listę Skarbów Dziedzictwa;
2) uznanie za pomnik historii;
3) utworzenie parku kulturowego;
4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

Są to sformalizowane instrumenty ochrony zabytków. Objęcie zabytku ochroną – przez zastosowanie jednej z form wymienionych wyżej – wywiera skutki zarówno w odniesieniu do organów władzy publicznej odpowiedzialnych za sprawowanie ochrony nad zabytkami, jak i w stosunku do dysponenta zabytku. Wymienione tutaj środki ochrony stanowią katalog zamknięty. Powyższe oznacza, że co do zasady jedynie w stosunku do obiektów objętych jedną z tych form dopuszczalne jest stosowanie instrumentów nadzoru konserwatorskiego (instrumentów o charakterze władczym). W konsekwencji inne formy rejestrowania, katalogowania, ujawniania zabytków nie wywierają takich samych skutków jak te wymienione w omawianej regulacji.

Dodatkowo funkcjonują także ewidencje zabytków: krajowa, wojewódzka (WEZ) i gminna (GEZ). W literaturze i judykaturze istnieją rozbieżności co do ich charakteru prawnego i skutków pranych ujęcia zabytku w ewidencji, zwłaszcza gminnej.

Za podstawową formę ochrony zabytków należy uznać wpis do rejestru zabytków. Należy bowiem m.in. zwrócić uwagę na to, że uznanie zabytku za pomnik historii musi być poprzedzone wpisaniem go do rejestru zabytków (lub utworzeniem parku kulturowego). Wpis do rejestru zabytków wywołuje określone skutki prawne i nakłada na właściciela i/lub użytkownika zabytku wiele obowiązków i restrykcji wynikających z przepisów komentowanej ustawy (stosowne pouczenie o skutkach wpisu powinno być zawarte w załączniku do decyzji wydanej w tej sprawie). Jednocześnie dysponenci zabytku objętego wyłącznie tą formą ochrony (tj. wpisanego do rejestru) mają prawo do korzystania przywilejów w postaci:

nabycia zabytku po obniżonej cenie;

ubiegania się o dotacje celowe na prace konserwatorskie, restauratorskie czy roboty budowlane przy zabytku;

prawo do zwolnienia z niektórych podatków, dotyczy to jednak wyłącznie nieruchomości wpisanych indywidualnie do rejestru zabytków. Nie obejmuje to natomiast zabytków, które są częścią zabytkowych obszarów, np. układów urbanistycznych (wyrok NSA z dnia 13 sierpnia 2010 r., II FSK 450/09, LEX nr 602175).

Różne formy ochrony zabytku nakładają się na siebie nawzajem (szerzej na ten temat zob. https://samorzad.nid.pl/baza_wiedzy/wpis-do-rejestru-zabytkow/).